قیاس دورقیاس دور، به‌معنای قیاس مؤلَّف از عین یا عکس یکی از دو مقدمه یک قیاس با نتیجه آن برای اثبات مقدمه دیگر است. ۱ - توضیح اصطلاحهرگاه نتیجه یک قیاس، با عین یا عکس یکی از دو مقدمه، ترکیب شود تا مقدمه دیگر از آن استنتاج گردد، این قیاس را به نام "قیاس دور" می‌خوانند؛ زیرا علم به مقدمه متوقف بر علم به نتیجه شده و علم به نتیجه هم متوقف بر علم به مقدمه است. مثال: در قیاس: "کل انسان ناطق و کل ناطق ضاحک" اگر برای اثبات صغرا چنین بگوییم: "کل انسان ضاحک، و کل ضاحک ناطق، فکل انسان ناطق" در اینجا عکس کبرا (به صورت موجبه کلیه) با نتیجه (کل انسان ضاحک) ترکیب گشته تا صغرا از آن حاصل آید. بنابراین در قیاس دور قضیه اصل و قضیه عکس باید به لحاظ کمیت یکسان باشد. تالیف نتیجه با عین یکی از دو مقدمه، در قضیه سالبه کاربرد دارد. مثال: در قیاس: "کل ممکن محدث، و لا شئ من القدیم بمحدث، فلا شئ من الممکن بقدیم" اگر برای اثبات صغرا بگوییم: "کل ممکن لیس بقدیم، کلما لیس بقدیم محدث، فکل ممکن محدث" در اینجا لازمه نتیجه (کل ممکن لیس بقدیم) با لازمه کبرا (کلما لیس بقدیم محدث) ترکیب شده تا ضغرا اثبات گردد (چون لازم و ملزوم در اینجا حکم واحدی دارند لازم نتیجه و لازم کبرا به جای عین آن‌ها قرار داده شده است). ۲ - جایگاه قیاس دورقیاس دور در علوم کمتر به کار می‌رود ولی در جدل و امتحان و مغالطه بسیار کاربرد دارد. و مغالطه مشتمل بر قیاس دور را "مصادره بر مطلوب" می‌نامند. نمونه‌ای از موارد استفاده قیاس دور در علوم این است که گاهی مطلوبی را از طریق نوعی از برهان انّ که "دلیل" گفته می‌شود (یعنی از معلول به علت) ثابت کرده‌اند و می‌خواهند آن را به برهان لِمّ برگردانند. مثال: قیاس "این چوب، سوخته است، و هر چوب که سوخته باشد آتش به او رسیده باشد، پس این چوب را آتش رسیده است" برهان انّ (از نوع "دلیل") است که اگر بخواهیم تبدیل به برهان لِمّ کنیم با استفاده از قیاس دور چنین می‌گوییم: "این چوب را آتش رسیده است، و هر چوب که آتش به او رسیده باشد سوخته باشد، پس این چوب سوخته است". و در امتحان و مغالطه، وقوع دور چنان است که در اثبات مقدمه مورد نزاع (از قیاسی که مقدمه دیگرش مورد وفاق است) نتیجه را به طریق تلبیس، به عبارتی دیگر ایراد کنند تا مستمع آن را مقدمه دیگر تخیّل کند و مسلّم دارد، و از تالیف آن با مقدمه مورد وفاق، مقدمه مورد نزاع انتاج شود. [۵]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۵۰۶-۵۱۵.
[۶]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۱۷۸.
[۷]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۴۸.
[۸]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۳۱.
[۹]
خندان، على‌اصغر، مغالطات، ص۳۴۵.
۳ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خندان، على‌اصغر، مغالطات. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس دور»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۹. |